Vergi İncelemesinde Mükellef Hakları
Dr. Hasan Yalçın, E. Hesap Uzmanı, YMM
Code;Tax. 2021/019/005 LV;09/09/2021
Vergi incelemesi esnasında mükellefler
belirli haklara sahiptir. Özellikle son yıllarda gerek vergileme ve gerekse
vergi incelemeleri esnasında mükellef haklarına riayet etme konusunda
hassasiyet artırılmıştır. Bu kapsamda 18.01.2017 tarihli Maliye Bakanı imzalı
Vergi İncelemesinde Mükellef Hakları Genelgesi yayınlanmıştır.
Ä°nceleme
Elamanının Kimliğini İbraz Mecburiyeti ;
VUK’nun Hüviyet
İbrazı başlıklı 136’ncı maddesinde, vergi
incelemesi yapanlar, yanlarında memuriyet sıfatlarını ve inceleme yetkisini
gösteren fotoğraflı resmi bir vesika bulundururlar ve gittikleri yerde işe
başlamadan evvel bu vesikayı ilgililere gösterirler, hükmüne yer verilmiştir.
Vergi inceleme elemanı tarafından bir yükümlülük olan bu durum mükellef
tarafından bir hak niteliğine sahiptir. Mükellefler vergi incelemesi yapacak
elemandan hüviyeti göstermesini isteme hakkına sahiptir.
Uygulamada
bu hak aslında işyerine gelen ve kendisinin vergi inceleme elemanı olduğunu
iddia eden kişiler olması halinde anlamlı ve sonuç içerici olacaktır. Özellikle
işletmelerin dolandırıcılık ve suistimallerle karşı karşıya kalmaması için bu
hakkı kullanırken çekingen davranmamaları gerekmektedir. İşletmeye gelen
kişilerin gerçekten vergi inceleme elemanı olup olmadığı böylelikle
anlaşılacaktır.
Ä°ncelemenin
işyerinde yapılması; VUK’nun 139’ncu
maddesi uyarınca vergi incelemesi esas itibariyle incelemeye tabi olanın iş
yerinde yapılır. Yasa da yer alan bu hukuki düzenleme dolaylı olarak mükellefe
incelemenin işyerinde yapılmasını talep etme hakkı vermektedir. Aynı zamanda
anılan maddenin devam hükümlerinde yer
alan, mükellef ve vergi sorumluları isterlerse inceleme dairede yapılabilir
hükmü de yine mükellefe incelemenin dairede yapılması hakkını vermektedir.
Mükelleflerin bu iki hakkını da işe
başlama tutanağının düzenlendiği anda kullanması gerekmektedir. Uygulamada
genellikle genel teammül incelemenin dairede yapılması yönünde oluşmaktadır.
Gerek mükellefler gerekse vergi inceleme elemanının tercihi de bu yönde olmaktadır.
Ancak bu noktada unutulmaması gereken husus bu konuda belirleyici hakkın
mükellefte olduğudur.
Vergi
incelemesinin konusunun öğrenilmesi hakkı; VUK’nun 140/1 ‘nci maddesinde, incelemeye tabi olana, bunun mevzuunu işe başlamadan evvel
açık olarak izah ederler hükmüne yer verilmiştir. O halde nezdinde vergi
incelemesi yapılacak mükellefin vergi incelemesinin konusu öğrenme hakkı
vardır. Bu hak esasında önemli hususlar içermektedir. Mükellef incelemenin konusunu,
içeriğini ve kaynağını öğrenme hakkına sahiptir. Mükellef bu hakkı kullanarak
incelemenin hangi dönemleri kapsadığını, normal inceleme mi yoksa ihbarlı bir
inceleme mi olduğunu, incelemenin hangi vergileri kapsadığını öğrenecektir.
Defter ve
belgelerin ibrazı için ek süre talep edilmesi; VUK’nun 139’ncu maddesinin son fıkrasında ‘haklı bir mazeret gösterenlere, defter ve
vesikalarını daireye getirmesi için münasip bir mühlet verilir’ hükmüne yer
verilmiştir. Bu hüküm mükellefe haklı bir mazereti olması halinde defter ve
belge ibrazı için ek süre isteme hakkı vermektedir. Bu süre 15 günden az
olamaz.
İncelemeni mesai saatleri dışında yapılmamasını isteme hakkı VUK’nun
140/3’ncü maddesinde ‘’nezdinde inceleme yapılanın muvafakati olmadıkça resmi
çalışma saatleri dışında inceleme yapamazlar veya buna devam edemezler (Tutanak
düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması bu hükmün
dışındadır. Ancak bu gibi tedbirler, incelemelerin yapıldığı yerdeki faaliyeti
sekteye uğratmıyacak şekilde yapılır)’’ hükmüne yer verilmiştir. Bu durum aynı
zamanda mükellefe incelemenin mesai saatleri dışında yapılmamasını isteme hakkı
vermektedir.
Ä°nceleme
bittiğinde, bunun yapıldığına dair belge isteme hakkı, VUK’nun 140’ncı maddesinin 4 no lu
bendinde ‘inceleme bitince, bunun yapıldığını gösteren bir vesika
nezdinde inceleme yapılana verilir’ hükmüne yer verilmiştir. Bu hüküm gereği
nezdinde vergi incelemesi yapılan mükellef inceleme bitince incelemenin
yapıldığını gösteren belgeyi isteme hakkına sahiptir.
Tutanakların bir nüshasını alma ve tutanağa itiraz kayıt
koyma hakkı; VUK’nun 141’nci maddesinde ‘’inceleme esnasında lüzum görülen hallerde, vergilendirme ile ilgili
olaylar ve hesap durumları ayrıca tutanaklar ile tesbit ve tevsik olunabilir.
İlgililerin itiraz ve mülahazaları varsa bunlar da tutanağa geçirilir. Bu
suretle düzenlenen tutanakların bir nüshasının mükellefe veya nezdinde inceleme
yapılan kimseye bırakılması mecburidir’’ hükümlerine yer verilmiştir. Bu madde
hükmü gereğince mükelleflerin düzenlenen tutanaklara itiraz kaydı koydurma ve
tutanağın bir örneğini alma hakkı bulunmaktadır.
Ödenecek verginin
doğru miktarının bulunmasını isteme hakkı; Vergi Usul Kanunu’nun 134 ‘ncü maddesinde vergi incelemesinden
maksat, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak, tespit etmek ve
sağlamaktır. Söz konusu bu kanun maddesi ile kanun koyucu vergi idaresine
dolayısı ile vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlara vergilerin doğruluğunun
araştırılması tespit edilmesi ve sağlanması konusunda görev ve yetki
vermektedir. Ancak aynı madde yine mükellefe de yapılan bir vergi incelemesinde
ödenmesi gereken verginin doğru miktarının tespitini isteme konusunda da bir
hak vermektedir.
Verginin doğruluğunun araştırılmasında
eksik vergi beyanı bulunabileceği gibi fazla hesaplanan veya ödenen vergilerde
tespit edilebilir. Kanun koyucu vergi incelemesinin amacını düzenlerken bu
fazla beyan ve ödemelere yönelik herhangi bir sınırlama yapmamıştır. Vergi
inceleme elemanı fazla beyan edilen ve ödenen bir vergiye rastlaması durumunda
bu hususları da yazacağı vergi inceleme raporunda belirtecektir.
Vergi
incelemelerinin belirli sürelerde bitirilmesini isteme hakkı VUK’nun 140/6 maddesinde vergi incelemelerinin
tamamlanması gereken sürelere ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. Buna göre
incelemeye
başlanıldığı tarihten itibaren, tam inceleme yapılması halinde en fazla bir
yıl, sınırlı inceleme yapılması halinde en fazla altı ay, katma değer vergisi
iade incelemelerinde ise en fazla üç ay içinde incelemeleri bitirmeleri
esastır. Bu süreler içinde incelemenin bitirilememesi halinde ek süre talep
edilebilir. Bu talep vergi incelemesine yetkili olanların bağlı olduğu birim tarafından
değerlendirilir, tam ve sınırlı incelemelerde altı ayı, katma değer vergisi
iade incelemelerinde ise iki ayı geçmemek üzere ek süre verilebilir. Bu
durumda, vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların bağlı olduğu birim
tarafından incelemenin bitirilememe nedenleri yazılı olarak nezdinde inceleme
yapılana bildirilir. Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların bağlı olduğu
birimler vergi incelemesinin öngörülen süreler içinde bitirilmesi için gerekli
tedbirleri alırlar.
Kanun
maddesinde yer alan bu düzenlemeler aynı zamanda mükellefe vergi
incelemelerinin belirlenen sürelerde bitirilmesini isteme hakkı vermektedir.
Vergi
mahremiyetine uyulmasını isteme hakkı; VUK’nun 5’nci maddesi hükmüne göre, vergi muameleleri ve
incelemeleri ile uğraşan memurlar, mükellefin ve mükellefle ilgili kimselerin
şahıslarına, muamele ve hesap durumlarına, işlerine, işletmelerine,
servetlerine veya mesleklerine mütaallik olmak üzere öğrendikleri sırları veya
gizli kalması lâzım gelen diğer hususları ifşa edemezler ve kendilerinin veya
üçüncü şahısların nef'ine kullanamazlar. Dolayısıyla nezdinde vergi incelemesi
yapılan mükellefin bu madde kapsamında vergi mahremiyetine uyulmasını isteme
hakkı bulunmaktadır.
Aramalı
Vergi İncelemesinde Mükellef Hakları
Aramalı vergi incelemesinde
uyulacak kurallara özel olarak düzenlenmiştir. Bu kurallar aynı zamanda
mükellefe de haklar vermektedir. Mükelleflerin aramalı vergi incelemesinde ki
hakları aşağıda özetlenmiştir.
Aramalı incelemelerde arama
kararının bir örneğini isteme hakkı,
Aramada el konulan defter,
belgelerin ayrıntılı tespitini ve bilgisayarların yedeklerinin alınmasının
kurallara uygun olarak yapılmasını isteme hakkı,
Arama yoluyla el konulan defter
ve belgelerin ayrıştırmasının kendi gözetimi ve katılımı altında yapılmasını
isteme hakkı,
Aramada el konulan belgelerden
vergi ile ilgili olmayanlarını isteme hakkı,
Aramalı vergi incelemesinin
öncelikli bitirilmesini isteme hakkı,
Aramada el konulan defter, belge
ve kayıtlardan gerektiğinde suret ve kayıtlar çıkarma hakkı,
Kayıtların işlenmesi için ek
süre isteme hakkı,
Son olarak asılsız ihbara dayalı
incelemelerde ihbarcının adını isteme hakkı
;
VUK’nun 142’nci maddesinde, ‘’ihbar üzerine yapılan aramada ihbar sabit
olmazsa nezdinde arama yapılan kimse muhbirin adının bildirilmesini isteyebilir,
bu takdirde, vergi dairesi muhbirin ismini bildirmeye mecburdur’’ hükmüne yer
verilmiştir. Bu durum asılsız ihbarlarda ihbarcının adını isteme hakkı olarak
tanımlanabilir.